Lekki husarz albo petyhorec

W sumie o tej akurat jeździe wiem niewiele, generalnie była formacją niezbyt często występującą w armiach RON, ale napiszę co znalazłem, bo temat wydaje mi się niezwykle intrygujący. Jazda lekka czy też raczej ‘średnia’, uzbrojona w broń drzewcową, od czasu do czasu pojawiająca się w komputach litewskich czy koronnych, zwłaszcza w dwóch pierwszych i dwóch ostatnich dekadach XVII wieku. Zawsze sprawia kłopot, bo trudno ją zakwalifikować do odpowiedniej kategorii. W poniższej notce nieco opisów (tak ze źródeł jak i opracowań) dotyczących przede wszystkim wyposażenia, a potem słów kilka o udziale petyhorców w kampaniach RON.

Szymon Starowolski w dziele ‘Eques Polonus’ opisuje ‘Czeremysów’ - Jazda lekka (…) która używa włóczni krótkiej (rohatyny) i pancerza, nazywa się Czeremysy (…) w pancerze i tarcze zbrojni, albo strzelby długiej, albo strzał, opasani szablą krzywą, mają oni włócznie na 4 łokcie długą, z boku prawego uwiązaną, którą przy spotkaniu z bliska rażą mocno nieprzyjaciela.

Fredro w ‘Sposobie wyprawy wojennej pod tytułem pospolitego ruszenia małego’ także wspomina o petyhorcach, opisując ich jako szczebel pośredni pomiędzy husarią a pancernymi – lekki husarz albo petyhorec na dobrym koniu, z drzewcem siedmiołokciowym (bez proporca), wyprawowany będzie, w szyszaku z blachem przednim, albo w kaftanie dobrze przeszywanym i pancerzem powłóczonym i z karwaszami.

Dariusz Kupisz w 'Psków 1581-1582' opisuje ich tak:

Ta część rot kozackich [w armii koronnej - K.], która nie używała nadal uzbrojenia ochronnego, zbliżała się swym charakterem do występujących w wojsku litewskim petyhorców

Jan Wimmer 'Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku' - Broni drzewcowej w postaci około 2.5-metrowych rohatyn używali natomiast petyhorcy litewscy, zbliżeni w typie do pancernych.

Henryk Wisner w ‘Wojsku litewskim w pierwszej połowie XVII wieku’ - Petyhorców od innych rodzajów jazdy odróżniało jedynie posiadanie krótkich kopii, oszczepów, jak mówiono na Żmudzi, albo rohatyn. Z czasem zresztą, choć zapewne dopiero w drugiej połowie wieku, zastąpiły je ciężkie kopie typu husarskiego.

Marcin Gawęda 'Połonka-Basia 1660':

Petyhorcy nie różnili się wówczas [okres Batorego - K.] uzbrojeniem ochronnym i zaczepnym od jazdy typu kozackiego, która powszechnie używała broni drzewcowej: oszczepów, rohatyn lub lekkich kopii. Jak się zdaje głównym elementem wyróżniającym zewnętrznie te chorągwie była wstęga na drzewcu i szyi konia (1579r.)

Chorągwie petyhorskie miały identyczną organizację jak kozackie, nie różniły się zbytnio uzbrojeniem. To tłumaczyłoby, dlaczego w I połowie XVII wieku tak rzadko mamy do czynienia z chorągwiami petyhorskimi - dla Litwinow nie różniły się specjalnie od kozackich. (...) Dopiero w latach siedemdziesiątych - już w okresie pokoju - udało się wyposażyć chorągwie petyhorskie w broń drzewcową (i to nie wszystkie) i wtedy powróciły one jako osobne jednostki do komputów litewskich

Trudno nawet stwierdzić, jakiej broni drzewcowej w danym momencie używała dokładnie jazda litewska - w 1676 roku na 22 chorągwie petyhorskie w kompucie litewskim prawie połowa nie miała 'drzewek', z tym że nie wiemy dokładnie, czym było w tym kontekście 'drzewko' - kopią husarską, rohatyną czy lekką kopią. Fredro we 'Fragmenta Scriptorum' (1660 r.) pisze o 'kopii połowicznej' (5.5 łokcia długości, podczas gdy cała kopia husarska miała 8.5 łokci długości). Może petyhorcy używali takiej właśnie skróconej kopii? Łatwiejsza w użyciu, tańsza w zakupie…

Słów kilka co do liczebności petyhorców i ich udziału w niektórych kampaniach.

W czasie wyprawy pskowskiej Batorego koronna kozacka chorągiew Temruka Szymkowicza (164 konie) to Tatarzy ‘uzbrojeni po petyhorsku’, co ciekawe rotmistrz widzimy potem jeszcze w Inflantach walczącego na czele ‘kozackiej’ chorągwi - być może była to de facto rota petyhorska?

Niektóre z kozackich chorągwi walczących w okresie 1600-1611 przeciw Szwedom w Inflantach także określane są jako petyhorcy. W bitwie pod Kokenhausen widzimy 50-konną chorągiew Woropaja (w pułku Dorohostajskiego) i 24-konny poczet Jerzego Drucko-Sokolińskiego (w pułku hetmana wielkiego). Prawdopodobnie tatarska chorągiew Zachariasza walcząca pod Kircholmem także była wystawiona po petyhorsku, jedno ze źródeł wymienią ją bowiem jako uzbrojoną w broń drzewcową - Zacharias lanceatos.

W sierpniu 1606 roku w spisie wojska kwarcianego zgromadzonego jako część wojsk Zygmunta III przeciw rokoszanom znajdujemy aż 7 chorągwi petyhorców (każda po 100 koni). Dla porównania - reszta wojsk kwarcianych to 8 chorągwi husarii (po 100 koni), 1 chorągiew kozacka (100 koni) i 1 rota piesza (300 ludzi). Uderza bardzo silna 'reprezentacja' petyhorska.

Na tymże popisie spotykamy także petyhorców w wojskach prywatnych:

- poczet 50 koni u Samuela Trojeckiego, stolnika przemyskiego

- 100 koni u Jana Gulskiego, kasztelana halickiego

- 20 koni u Eustachego Jana Tyszkiewicza, starosty lajskiego

Co ciekawe, znajdziemy też petyhorców po stronie rokoszan (okres kwiecień-czerwiec 1607 roku):

- 100 koni u Janusza Radziwiłła, podczaszego litewskiego

- 100 koni u Ludwika Poniatowskiego

Bardzo duży (na tle innych formacji kawalerii) jest udział petyhorców w armii Dymitra II Samozwańca. Józef Budziłło opisując marsz wojsk pod Moskwę podał liczbę aż 7800 petyhorców – gdy tymczasem husarii i jazdy kozackiej było wszystkiego 2600 koni.

Podobnie zaskakująco wysoka liczba chorągwi petyhorskich (19 chorągwi - 2150 koni - niestety brak nazwisk rotmistrzów) pojawia się nagle w armii królewicza Władysława w czerwcu 1618 roku. Co ciekawe, żadnej tego typu chorągwi nie ma w oddziałach koronnych i litewskich jesienią 1617 roku. Być może część z nich była sformowana z Moskali i wszelkiej maści Kozaków którzy przeszli na stronę Władysława? Nazwa 'petyhorskie' odróżniałaby je tu od regularnej koronnej i litewskiej jazdy kozackiej.

W 1617 roku w Inflantach Adam Talwosz wystawił przeciw Szwedom 30 koni po petyhorsku z kopiami.

W czasie wojny smoleńskiej w służbie widzimy 7 chorągwi -780 koni. Co ciekawe, nie udało mi się znaleźć żadnych informacji o służbie petyhorców podczas wojny ze Szwecją w okresie 1625-1628, tak w armii koronnej jak i litewskiej.

W toku ‘Potopu’ w znanych mi spisach nie figurują żadne chorągiew petyhorskie – jednak płk. Gembarzewski upatrywał na rysunkach Dahlberga petyhorców w armii koronnej (co jest dosyć zaskakujące). Dopiero jesienią 1663 roku w armii litewskiej znalazłem dwie chorągwie – liczące razem 299 koni.

Znaczący wzrost liczby petyhorców widzimy w armii litewskiej (bo w koronnej nie występują) w latach 70-tych. W kampanii chocimskiej 1673 roku miało brać udział aż 18 chorągwi, o stanie etatowym 1980 koni. W 1675 roku widzimy z kolei w polu 10 chorągwi petyhorców litewskich, a rok później armia Wielkiego Księstwa ma nawet 22 chorągwie (acz spora część z nich służy ‘bez drzewek’).

W 1683 roku komput litewski zakładał wystawienia 3000 petyhorców (dla porównania – 1000 husarii i 1500 jazdy kozackiej i tatarskiej), z kolei w 1690 roku w kompucie tym mamy 2170 koni petyhorców (przy 600 husarii i 800 jazdy kozackiej i tatarskiej) – stan taki miał się utrzymać aż do 1698 roku.