Kozacy króla Jana

Jan III Sobieski w czasie swego panowania dążył do odrestaurowania zależnej od Korony Kozaczyzny, pragnąc odbudować kozackie osiedla wojskowe na Prawobrzeżnej Ukrainie. W ramach przygotowań do odsieczy Wiednia w 1683 roku utworzono 12 pułków zaporoskich, liczących ok. 3700 Kozaków. Pułkownikami dowodzącymi tymi jednostkami byli:

- Bazyli Iskrzycki

- Semen Korsuniec

- Adam Zieleniecki

- Stefan Kunicki

- Jakub Worona

- Zaleński

- Buluk - basza

- Aleksander Barabasz

- Maksymilian Bułyh

- Krzysztof Łączyński

- Kazimierz Sanecki

- Trofim Kochan

- Jan Kobylan

Głównym źródeł pieniędzy za zaciąg Kozaków było subsydium papieskie, aczkolwiek jedną trzecią wydatków wysupłał z własnej kiesy sam króla Jan III Sobieski. Niewielki oddział kozacki pod pułkownikiem Aniołem miał wziąć udział w bitwie pod Wiedniem, cztery kolejne pułki (razem nieco ponad 1000 Kozaków) dowodzone przez pułkowników Iskrzyckiego, Woronę, Korsuńca i Jana Myśliszewskiego dotarły do armii królewskiej dopiero w listopadzie 1683 roku i wzięły udział w zdobyciu Szecseny. Gros formowanych oddziałów uczestniczyła za to w kampanii na Podolu, a Stefan Kunicki na czele 10-20 000 (liczba zapewne zawyżona) ludzi wyprawił się do Mołdawii.

Od 1684 roku, znów za pieniądze papieskie, formowano wojsko JMci i Rzptej zaporoskie, podzielone w 1684 roku na siedem pułków, liczących łącznie 3000 ludzi:

- Bazylego Iskrzyckiego – 500 Kozaków

- Buluk – baszy – 500 Kozaków

- Bułaja (być może chodzi tu o Maksymiliana Bułyha) – 400 Kozaków

- Andrzeja Zielenieckiego – 400 Kozaków

- Kazimierza Staweckiego – 400 Kozaków

- Jana Dunina Rojewskiego – 400 Kozaków

- nazwisko siódmego pułkownika nie jest znane, jego pułk liczył również 400 Kozaków.

W tymże 1685 roku pułki te jednak rozpuszczono, za to nadano starszyźnie kozackiej prawo zaciągnięcia nowych oddziałów, wraz z rejonami w których oddziały te miały stacjonować. Te ‘regiony’ to okolice Korsunia, Bohusławia, Fastowa (Chwastowa) i Bracławia. Naczelną komendę nad Zaporożcami sprawował, rezydujący w Niemirowie, hetman nakaźny. Wojsko zaporoskie ostatecznie znów podzielono na siedem pułków, a łączna liczba zaciągów to:

- 7 assawułów pułkowych

- pisarz generalny

- sędzia generalny

- 6 pisarzy pułkowych

- 23 setników

- 7 chorążych pułkowych

- 23 chorążych sotniczych

- 23 assawułów sotniczych

- 291 dziesiętników

- 2611 mołojców

Widzimy więc, że w ramach 7 pułków istniało 23 sotnie – być może to pułk hetmański był silniejszy?

Pułki kozackie, często zasilane dodatkowymi zaciągami, brały udział w walkach w okolicach Kamieńca w 1684 roku, blisko 6000 Kozaków miały walczyć w wyprawie mołdawskiej rok później. Zwalczali także czambuły tatarskie, osłaniając polską granicę. W 1686 roku także ok. 6000 Kozaków miało walczyć u boku króla Jana w wyprawie do Mołdwii.

Od 1689 roku widzimy zmniejszanie się ilości wojska zaporoskiego, śmierć wiernego Koronie hetmana Mohyły także wpłynęła na postawę Kozaków. Nowy hetman nakaźny, pułkownik Hryszko, nie cieszył się bowiem takim autorytetem jak jego poprzednik. Bardzo aktywnie działał za to, rezydujący na Fastowszczyźnie, pułkownik Semen Palij (Palej), który na czele swoich mołojców i okolicznych chłopów często atakował siedziby tatarskie (np. Oczaków czy Białogród).

Kozacy wzięli także udział w wyprawie w roku 1691, kiedy to król znów z własnej kiesy opłacił ich żołd. Mołojcy wsparli piechotę koronną w zdobyciu Soroki,  osłaniali także odwrót armii Sobieskiego przed podjazdami tatarskimi. 500 Kozaków weszło także, wraz z dwoma regimentami piechoty koronnej, w skład garnizonu Soroki, gdzie z powodzeniem odpierano ataki tureckieg.

Zaporożcy walczą w 1692 roku w okolicach Kamieńca Podolskiego, a rok później zwalczają Tatarów.

Wiosną 1694 roku dochodzi do reorganizacji komputu kozackiego. Nowym hetmanem nakaźnym zostaje pułkownik Samuś, a nowa struktura wojska, liczącego 2000 Kozaków to:

- pułk pieszy Cygańczuka – 200 Kozaków

- pułk pieszy Iskry – 200 Kozaków

- pułk pieszy Jaremy – 200 Kozaków

- pułk pieszy Barabasza – 150 Kozaków

- pułk pieszy Kruka – 150 Kozaków

- pułk konny Samusia – 500 Kozaków

- pułk konny Palija – 300 Kozaków

- pułk konny Abazyna – 200 Kozaków

- pułk konny Wilgi – 100 Kozaków

Widzimy więc, że były to pułki tylko z nazwy, większość z nich odpowiadała tak naprawdę liczebności chorągwi. Kozaccy pułkownicy mogli jednak zawsze liczyć na ochotników spośród chłopów mieszkających na podległym im terenie, stąd też nieoficjalnie liczba wystawianych Kozaków mogła być większa.

Śmierć króla Jana III Sobieskiego, niechętna postawa szlachty wobec mołojców, a wreszcie podpisanie pokoju karłowickiego, doprowadziła do likwidacji, na sejmie 1699 roku, wojska zaporskiego. Kozacy nie przyjęli tej decyzji biernie, pułkownik Palij  poprowadził w 1702 roku swoich mołojców do powstańczej walki przeciw Rzeczpospolitej. Bunt stłumiła armia koronna, pułkownik został wydany w ręce Rosjan przez wiernego im hetmana Mazepę.

Bibliografia:

Janusz Wojtasik, Kozacy w siłach zbrojnych Rzeczypospolitej w wojnie z Turkami (1684-1699) [w:] Rocznik Przemyski, t. XLIII; 2007, z. 1

Jan Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965

Jan Wimmer, Wiedeń 1683. Dzieje kampanii i bitwy. Warszawa 1983