Kącik polemiki - odsłona IV

[Dla tryumfu zła potrzeba tylko, żeby dobrzy ludzie nic nie robili – Edmund Burke (1729-1797)]

Tym razem dość nietypowa polemika, bo połączona z dość gorzką obserwacją. Jak zapewne część z Czytelników tego bloga wie, od wielu już lat nie mieszkam w Polsce. Bacznie jednak obserwuję co dzieje się w kraju nad Wisłą, nie tylko na rynku wydawniczym… Przyznam, że coraz bardziej szokuje mnie w Polsce rozwój pseudohistorii, zataczającej coraz szersze kręgi i zdobywającej wielu wyznawców. Na pierwszy plan wybija się tu oczywiście turbolechityzm, do którego niestety wydatnie przyczyniło się Wydawnictwo Bellona, propagując fantastykę naukową autorstwa Janusza Bieszka jako pozycje historyczne. Co gorsza, wieść niesie że Bellona zamierza teraz wydać i książkę napisaną przez Pawła Szydłowskiego – a to będzie już totalny  skok na kasę i upadek na twarz…

Niestety takie pseudohistoryczne podejście nie ominęło i mojego ukochanego XVII-wieku. Już wcześniej na blogu komentowałem turbohusarskie memy, które stają się powoli podstawą edukacji. Było tez i kilka słów o książce która miała dużo wspólnego z ciekawostkami, ale mało z historią. Tym razem chciałbym kilka słów poświęcić artykułowi Polacy na Kremlu. O krok od imperium. Jego autorem jest Piotr Zychowicz, znany skądinąd ze swoich prac dotyczących XX wieku. Omawiany tu artykuł miał powstać w 2014 roku dla miesięcznika Historia Do Rzeczy, ja zapoznałem się z nim jednak dopiero teraz, kiedy zamieszczono go na stronie internetowej.

W języku angielskim mamy idiom cherry picking, który idealnie oddaje to co możemy znaleźć w tym artykule. Tak jak zbieracz czereśni wybiera tylko najlepsze i najładniejsze okazy, tak i Autor wybrał sobie źródła, opracowania i cytaty pasujące do tezy, odrzucając te które mu nie pasowały. Ze zjawiskiem takim możemy się niestety spotkać w wielu pracach (mniej lub bardziej) historycznych – ale to już coś na inny wpis i inną opowieść.

Artykuł zaczyna się od opisu „bitwy pod Kłuszynem”. Musiałem to zawrzeć w cudzysłów, gdyż jest to fantastyka jakich mało. Jakiś zupełnie z kosmosu wzięty opis szarż husarii, szarżujących na wojska moskiewskie nijak się ma do rzeczywistego przebiegu bitwy, gdzie walka z Moskwą była ograniczona. Husaria piękna i wspaniała, do tego każdy jeden w lamparciej skórze. Na polu bitwy nie walczono z moskiewskimi rajtarami, bo też formacja taka jeszcze nie istniała. Zabawne jest sformułowanie o szwedzkich sojusznikach Rosjan i zachodnich wojskach zaciężnych, implikuje bowiem dwa różne zgrupowania. Tyle tylko że chodzi tu po prostu o wojska De la Gardie, złożone z wojsk najemnych z wielu krajów Europy, będących na żołdzie szwedzkim a wysłanych do Moskwy na mocy porozumienia z Karolem IX. Istnym majstersztykiem, typowym dla wspomnianego już cherry pickingu, jest podanie strat moskiewskich jako 17 000 zabitych. To wysoce zawyżone informacje z anonimowej relacji o bitwie, które nijak się mają do liczb podawanych przez uczestników starcia. Ale wiecie, na papierze to wygląda dobrze…

Zaraz potem Autor przechodzi do sedna, czyli snucia wizji Rzeczpospolitej od Bałtyku po Ocean Spokojny. Manipuluje przy tym faktami jak tylko się da, nie wspominając np. że hetman Żółkiewski należał do tych senatorów, którzy odradzali Zygmuntowi III mieszanie się we wrzący kocioł wewnętrznych spraw moskiewskich. Opiera się o wyliczenia Krzysztofa Warszewickiego, który zmarł w 1603 roku czyli nie mógł być świadkiem Dymitriad i zmieniającej się sytuacji na linii Rzplita-Moskwa. Kapitulację polskiego garnizonu Moskwy w 1612 roku określa jako klęskę, nie biorąc pod uwagę sytuacji w jakiej znajdował się wtedy Rzeczpospolita: zadłużona wobec wojska, którego cztery dywizje (zarówno te walczące wcześniej w Inflantach jak i w Rosji) rozlały się szeroko po ziemiach Rzplitej, paląc i rabując jakby byli w podbitym kraju. Niewydolny polski system podatkowy zalegał żołnierzom miliony złotych. Latem 1612 roku zaś w Mołdawii została zmasakrowana polska wyprawa Stefana Potockiego, która przy aprobacie króla (i z wieloma chorągwiami wojska kwarcianego) ruszyła po tron hospodarski. W Inflantach dopiero co udało się zakończyć wojnę ze Szwecją. Kraj był wyczerpany konfliktami toczonymi od 1600 roku, włącznie z rokoszem Zebrzydowskiego (czy jak to się często teraz ujmuje – sandomierskim). O tym jednak w artykule nie przeczytamy, bo nie pasuje to do przyjętej przez Autora koncepcji potężnego państwa które miało szansę stać się jeszcze potężniejsze na wieki wieków amen. Król Zygmunt III jest tu fantastą i zazdrośnikiem, a Żółkiewski to według Autora najwybitniejszy, najbardziej dalekowzroczny mąż stanu epoki. Naprawdę nie wiem jak się do tego odnieść, bo to tezy żywcem wyjęte z XIX-wiecznych opracowań. Zdobycze z rozejmu dywilińskiego to według Autora ochłapy - pewnie, Smoleńsk to wszak zupełnie nieważna twierdza, nikt się nim nigdy nie przejmował i nie koncentrowały się na nim późniejsze kampanie…  

Jakoś brak informacji, że moskiewscy bojarzy – negocjując kwestię tronu carskiego dla Władysława - nalegali na Żółkiewskiego, by ten namówił króla do odstąpienia od oblężenia Smoleńska i oddania wszystkich zajętych przez Polaków twierdz. Hetman miał się ku temu skłaniać, ale król okazał się pragmatykiem i realistą, nie zgadzając się na takie warunki. No ale to znowu nie pasuje do tezy, prawda? Brak dokładniejszego spojrzenia na różnice kulturowe między moskiewskimi bojarami i polską szlachtą, które mogłyby pokazać jak – na dłuższą metę – niemożliwa byłaby integracja. Autor pomija mechanizmy Smuty, kwestie wojny domowej będącej de facto rozgrywkami najważniejszych rodów bojarskich, które – w znacznej mierze dzięki polskim i szwedzkim „gościom” – mogły pozbywać się konkurencji i zmienić układ sił w państwie. Autor zapomina jak Filaret (Fiodor Nikiticz Romanow) pogrywał Żółkiewskiego, negocjował twardo z Zygmuntem III i manewrował moskiewską polityką – a warto pamiętać, kto został (w znacznej mierze dzięki jego polityce) carem moskiewskim w 1613 roku.

Z artykułu wyłania się niezwykle optymistyczna wizja, że gdyby tylko Zygmunt III posłuchał Żółkiewskiego i wysłał Władysława do Moskwy jako carewicza, to doszłoby do stopniowego przejęcie przez Rosję polskiej kultury i języka, tak jak to miało miejsce na Litwie. Wszystko byłoby pięknie i wspaniale, nigdy nie powstałaby potężna carska Rosja-przeciwnik Polski. To takie granie na patriotycznej trąbce, odrzucające wszystko co działo się po 1612 roku – kolejne konflikty europejskie pośrednio i bezpośrednio wpływające na Rzplitą, kolejnych władców i ich politykę, przemiany w obrębie samego kraju. Husaria pogoniła Moskwę, trzeba było to wykorzystać i słuchać Żółkiewskiego – bo przecież krew Polaków zamordowanych na Kremlu w maju 1606 roku już dawno wsiąkła w ziemię i Władysławowi włos by nie spadł z głowy.

 Może jednak niech p. Zychowicz bawi się w alternatywne historie związane z XX wiekiem, a wiek XVII pozostawi w spokoju…

Waleczny hiszpański jezuita (i to konno)

Mieliśmy już na blogu kilku bojowych przedstawicieli polskiego i litewskiego duchowieństwa, tym razem pora na hiszpańskiego poddanego. Urodzony w 1588 roku w Brukseli Herman Hugo w wieku 17 lat wstąpił do zakonu jezuitów, a w 1613 roku przyjął święcenia kapłańskie. Osiem lat później trafił do armii Flandrii, gdzie został kapelanem samego Spinoli. Tu okazało się, że ojciec Herman ma dryg do pisania: w 1626 roku wydał bowiem relację z hiszpańskiego zdobycia Bredy, zatytułowaną Obsidio bredana. Szybko doczekała się zresztą ona tłumaczeń z łaciny na francuski, hiszpański i angielski. Dwa lata wcześniej opublikował swoją najważniejszą pracę – religijną Pia Desideria – która okazał się niezwykle popularna, doczekała się bowiem 42 edycji samej tylko wersji łacińskiej i była publikowana do połowy XVIII wieku.

Bardzo ceniony przez hiszpańskich żołnierzy, ojciec Herman towarzyszył im w kampanii 1629 roku, kiedy to padł w Rheinsbergu ofiarą plagi dziesiątkującej szeregi armii. Rok po jego śmierci ukazała się jego najważniejsza praca o tematyce wojskowej, którą chciałbym dziś polecić. To De militia equestri antiqua et noua ad regem Philippum IV libri quinque czyli podręcznik opisujący taktykę kawalerii hiszpańskiej. Temat bardzo ciekawy, bo też jazda odgrywała poboczną rolę w armii Flandrii. Rycinę na okładkę – widzimy ją powyżej – wykonał Cornelis Galle, ilustracje w samym tekście miały wyjść spod ręki Jacquesa Callota. Wydanie z 1630 roku można znaleźć na archive.org. Oczywiście przedzieranie się przez łaciński tekst (mimo że Hugo znał pięć języków, pisał tylko po łacinie) może być bardzo trudne, warto jednak zapoznać się z bardzo ciekawymi rycinami.

Malarze znani i nieznani - cz. LXXIII

Dziś kontynuujemy ze zbiorami z Prado w Madrycie, dalej w temacie hiszpańskich wypraw kolonialnych. Tym razem obraz namalowany przez Felixa Castello (1595-1651), zatytułowany Odbicie wyspy San Cristobal. Jest to miejsce które winno być bliskie naszym sercom – chodzi wszak o St. Kitts i Neves, czyli kolebkę osławionego San Escobar!

Hiszpańska wyprawa, licząca 4000 ludzi na 20 okrętów, latem i jesienią 1629 roku wyrzuciła angielskich i francuskich osadników z owych wysp. Atakiem dowodził pan którego widzimy po prawej strony (w szykownym kapeluszu i czerwonej szarfie) czyli Fadrique de Toledo Osorio, dowódca wojsk hiszpańskich w Brazylii. Co ciekawe, w czasie kiedy powstawał ów obraz (koniec 1633 roku) de Toledo, po sporach z wszechwładnym Olivaresem, został pozbawiony wszelkich tytułów i wtrącany do więzienia. Został jednak szybko zrehabilitowany przez króla Filipa IV: udana ekspedycja, jak i kilka jego wcześniejszych wypraw, zapewniły mu w styczniu 1634 roku tytuł markiza de Villanueva y Valdueza. Niestety spór z Olivaresem i trudy żołnierskiego żywota podkopały mu zdrowie, zmarł bowiem w grudniu tego samego roku.

Po jego prawej stronie widzimy kolejnego hiszpańskiego oficera, prawdopodobnie jest to maestro de campo Pedro de Osorio. Na pierwszym planie po lewej stronie możemy podziwiać lądujące tercios, zwracają uwagę detale strojów i sztandarów. Na drugim planie widzimy szturmy na forty oraz hiszpańską flotę. To kolejny z przepięknych obrazów ukazujących XVII-wieczną armię hiszpańską, wspaniała ilość szczegółów które można bez końca podziwiać. 

Malarze znani i nieznani - cz. LXXII

Wracamy do klimatów hiszpańskich, acz z nutką niderlandzką. Dzisiaj obraz, nad którym pracowało aż trzech malarzy. Pracę zaczął w 1634 roku Eugenio Cajes (1574-1634(, który jednak zmarł przed ukończeniem dzieła. Obraz przypadł więc w udziale spółce Antonio de Puga (1602-1648) i Luis Fernandez (1594-1654), którzy dokończyli go w 1635 roku.

A cóż to mamy na płótnie? To „Odzyskanie [miasta] San Juan w Puerto Rico”, przedstawiające niderlandzko-hiszpańskie starcia z jesieni 1625 roku. Panowie na pierwszym planie to hiszpański gubernator Juan de Garo i kapitan Juan de Amezqueta, dzielny dowódca fortu El Morro. Forteczkę tę widzimy zresztą na drugim planie, hiszpańscy obrońcy ostrzeliwują z niej niderlandzkie okręty. Po prawej stronie widzimy zacięte starcie: z jednej strony walczą tam hiszpańskie oddziały regularne i lokalna milicja, z drugiej niderlandzcy piechurzy. W tle płonie miasto San Juan, zrabowane a potem  podpalone na rozkaz dowodzącego atakiem Boudewijna Hendricksza. Pokonani wojacy Zjednoczonych Prowincji uciekają na plażę, skąd łodzie zabierają ich na pokłady okrętów. Cała kolonialna kampania na jednym obrazie, z pięknym studium strojów z epoki – od niderlandzkich piechurów po hiszpańskich oficerów. Płótno znajduje się obecnie w kolekcji  Museo Nacional Del Prado w Madrycie. 

Kosy dobrze nasadzone albo widły żelazne

Podczytuję sobie różne artykuły ze starych "Przeglądów Historycznych", z całego XX wieku (i to legalnie dostępnych online). W artykule Tadeusza Nowaka, opisującym chłopskiego bohatera Potopu - Kaspra Kasprzyckiego - znalazłem bardzo ciekawe informacje dotyczące przygotowania piechoty chłopskiej w czasie blokady Krakowa jesienią 1656 roku. Dowodzący zgrupowaniem polskim Lubomirski próbował zgromadzić jak największą ilość piechurów, niezbędnych do prowadzenia oblężenia i szturmów. Pozwolę sobie zamieścić akapit z tego artykułu, bo można tam znaleźć bardzo ciekawe wątki.

Kącik polemiki - odsłona III

Dawno nic nie było w kąciku polemiki, ale szybko to naprawimy. Natknąłem się na krótki artykuł internetowy p. Michała Łukaszewskiego, zatytułowany Reformy wojskowe Gustawa II Adolfa. Można się z nim zapoznać tutaj. Niestety jest on najeżony błędami, postanowiłem się więc się nieco temu przyjrzeć. Wszystkie poniższe fragmenty kursywą to cytaty z rzeczonego artykułu. Wynotowuje co najbardziej przykuło moją uwagę, co nie znaczy że zajmę się wszystkimi błędami.

Już we wstępie widzimy, że będzie moc, czytając że król stworzył potężną armię, która wielokrotnie pokazała swą siłę na polach bitew całej Europy – Breitenfeld czy Lutzen. Jakoś nie kojarzę, by Szwedzi walczyli np. na Wyspach Brytyjskich, w Hiszpanii czy Italii, więc owa cała Europa to niezła przesada. A zaliczanie Lutzen – gdzie Szwedzi stracili króla i znaczną ilość swoich weteranów – do pokazu siły armii szwedzkiej jest grubą przesadą.

Według Autora w czasie poboru narodowego [podpowiem – nazywało się to utskrivning] z każdej dziesiątki mężczyzn na wojnę wybierał się jeden, w pełni umundurowany i uzbrojony. Co tam że w źródłach z epoki (chociażby Hoppe, Piasecki a nawet sam król Gustaw II Adolf) mamy wzmianki o obdartych szwedzkich chłopach, którzy wyglądali jakby byli oderwani od pługa. Z uzbrojeniem (dokładnie rzecz biorąc bronią białą) też bywało słabo i to właśnie w przypadku krajowej piechoty szwedzkiej. Więc na pewno nie było tak dobrze, że żołnierze byli w pełni umundurowani i uzbrojeni.

Nie jest prawdą, że trzy regimenty tworzyły brygadę. Nie było żadnej reguły, jako że brygady formowano ad hoc, a składały się z od jednego do pięciu regimentów. Gros brygad składało się zresztą z regimentów najemnych, a nie krajowych. Zapewne chodzi o tzw. brygadę szwedzką, która składała się z 3, a przejściowo 4 skwadronów piechoty. To jednak inna bajka niż regimenty.

Kompania piechoty nie składała się z 75 muszkieterów i 55 pikinierów, a z 72 muszkieterów (3 kapralstwa po 24 ludzi) i 54 pikinierów (3 kapralstwa po 18 ludzi). Muszkieterzy na pewno nie używali szabel, z kolei szturmak był dla nich wymogiem tylko w początkowej fazie wojny z Rzplitą. Nie jest prawdą, że w 1631 roku król wprowadził po raz pierwszy regiment składający się z jedynie z muszkieterów – z taką jednostką mamy już bowiem do czynienia w 1628 roku w czasie kampanii w Prusach.

Autor błędnie opisuje sztaby kompanii i regimentów piechoty:

- w sztabie kompanijnym zabrakło porucznika, chorążego, dwóch sierżantów, podchorążego (podoficera asystującego chorążemu), 4 służących. Podpowiem też – żołnierzy wyposażeni w bębny to dobosze. Brak wzmianki o passevolantach

- w sztabie regimentu nie ma w artykule podpułkownika, majora, 4 profosów, kata. Pojawił się za to oficer artylerii i sierżant-major, którzy  w regimentach szwedzkich nie występowali. Jest też dwóch zagadkowych kapitanów, których w sztabie regimentu nie było.

Owe cztery elitarne regimenty armii szwedzkiej to jednostki najemne (kolorowe regimenty), o czym Autor zdaje się nie mieć pojęcia. Co lepsze, gwardia piesza o której mamy wzmiankę kilka linijek niżej nie była jakoś wyjątkowo silna, składała się bowiem raptem z jednego regimentu i jednej (przejściowo dwóch) kompanii. Co lepsze, ów regiment to właśnie jeden z owych elitarnych regimentów (Żółty), co znów nie jest wspomniane w tekście.

Wzmianka o posiłkach niemieckich czy angielskich jest mocno kuriozalna, wskazywałaby bowiem na wsparcie sojuszników. A chodzi wszak o oddziały najemne, rekrutowane w krajach niemieckich, Anglii i Szkocji (o czym znów Autor nie wspomina). Stanowiły one zresztą od 1630 roku przeważającą większość  armii szwedzkiej.

Przechodzimy do kawalerii. Kornet jazdy to nie szwadron, tylko kompania . W sztabie kornetu w artykule znów zabrakł chorążego, za to pojawił się sołtys (to jest wręcz przepiękne!). Sztab regimentu jest w porządku, brak jednak informacji że chodzi o regiment krajowy. Generalnie Autor w przypadku kawalerii nie rozróżnia kompanii i regimentów krajowych i regimentów. W armii szwedzkiej nie było czegoś takiego jak kawaleria lekka- zwiadowcza. Nie wiem też, o co chodzi Autorowi ze stwierdzeniem o kawalerii ciężkiej – uderzeniowej, wyposażonej w dodatkowe płyty pancerne i okrycia wierzchnie. Czyżby Autor implikował, że reszta jazdy szwedzkiej walczyła bez ubrań? Ech ci Skandynawowie, tfu…

W akapicie o artylerii mamy powtórzoną za J. Teodorczykiem wyliczankę szwedzkiej artylerii pod Gniewem w 1626 roku, która jednak dotyczy całego szwedzkiego parku artyleryjskiego zabranego w tym roku do Prus. Działa te nie mogły być wszystkie użyte na polu bitwy, bo armia szwedzka nie miała po prostu na tym teatrze działań zbyt mało puszkarzy. Założenie, że jedno działo przypadało na 120 żołnierzy jest więc błędne.

Znajdujemy też cuda w typie szefa policji wojskowej czy szefa wywiadu. Pusty śmiech wzbudza stwierdzenie, że w armii szwedzkiej wprowadzono też regularną płatność żołdu żołnierzom. Zapewne problemy finansowe Królestwa Szwecji i sposób w jaki wypłacano (a raczej nie) żołd nie są Autorowi znane. Dalej czytamy, że nie wiadomo jednak, jaki by wówczas cennik na towarów spożywczych czy luksusowych – tu znów podpowiem, że jednak wiadomo, tylko XIX-wieczny amerykański oficer na którym się Autor w dużej mierze opierał miał małe pojęcie o czym pisał…

Tu przechodzimy do kwestii będącej podstawą tylu błędów Autora – fatalnego doboru bibliografii. Praca Dodge’a z 1895 roku, będąca tu najwyraźniej podstawą informacji, to przyjemna lektura, ale najeżona błędami. J. Teodorczyk zasłynął niestety z tego, że źle interpretował informacje ze Sveriges Krig, stąd też opierani się o jego badania do niczego nie prowadzi. Żeby daleko nie szukać, wciąż w sieci wisi (już od 9 lat) moje krótkie zestawienie o armii szwedzkiej, gdzie Autor znalazłby nieco dokładniejsze informacje (stare, więc jakieś tam błędy są, ale się trzyma jak Alt-Blau pod Lutzen...). Wydawane od pewnego czasu przez NapoleonaV „Szwedzkie wojny” to wciąż, mimo upływu lat, najlepsze opracowanie o armii szwedzkiej Gustawa II Adolfa i reformach króla. Ba, nawet dwa Ospreye o tej armii autorstwa Richarda Brzezinskiego to – w skondensowanej jak to w Ospreyu formie – bardzo dobre opracowanie tematu. Jeżeli więc Autor naprawdę interesuje się epoką (a widząc ile napisał takich artykułów na portalu, wnioskuję że bardzo) sugerowałbym nieco lepszy dobór lektur, zwłaszcza przed zabraniem się do pisania.

Z kubków srebrnych będzie też drużyna pić

Z jednym z wpisów opublikowanym kilka lat temu (zawsze mnie śmieszy takie stwierdzenie)  wspominałem postać znanego zagończyka, Gabriela Hołubka, który w 1587 roku dowodził obroną Rabsztyna a w 1588 roku zginął pod Byczyną. Dziś znalazłem bardzo ciekawy opis „małej wojny” jaką rotmistrz (przy wsparciu okolicznych górników) toczył z wojskami Maksymiliana pod Rabsztynem. Informacja jaką Jan Zamoyski wysłał Annie Jagiellonce nie jest zbyt obszerna, ale podkreśla sukces Hołubka. Był to dodatek do listu od kanclerza do królowej, datowanego na 17 października 1587 roku:

Po napisaniu tego listu nasi z Rapsztyna 150 junckrów jez[d]nich pod Rabsztynem i 200 pieszych porazili. Starci junkrowie byli: Hans Lokieich won Lorz, Krzysztoff won Lorz, Saifergie, Promnik. Prochu co posłali Wrocławianie Maxymilianowi pobrano wozów było 50, 20 [z tego] rozszarbali górnicy, 30 wzięto na zamek z prochy, co Wrocławianie posłali i [od] których listy są [z]naliezione, z półhaki i z inszemi rzeczami. Z kubków srebrnych będzie też drużyna pić. Pogłowia wszystkiego z woźnicami i z sługami etc. 600 liudzi nalieziono.

Łup musiał więc być znaczny,  wszak wspomniano owe srebrne kubki , widać też jak uciążliwe dla wojsk Maksymiliana musiały być działania garnizonu Rabsztyna. Ciekawa jest wzmianka o tym jak część zdobytych wozów zostało zrabowanych przez górników, najwyraźniej Hołubek miał nieco problemu z kontrolowaniem niesfornych sojuszników.  

Ubrawszy się w stroje niemiecki

Krótka przerwa we wpisach ‘obrazkowych’, ale też okazja świetna – znalazłem bowiem bardzo ciekawą notkę o napadzie kujawskich chłopów na dwór Jadwigi Nieszczewskiej. Co prawda w artykule o którym to wspomniano brak dokładnej lokalizacji wydarzenia, nie też wzmianki o dacie (chodzi jednak zapewne o rok 1658), to pewien szczegół owego napadu jest niezwykle interesujący. Otóż pachołkowie chłopa Iwańskiego ze sobą się namówiszy i porozumiawszy postanowili jednej niedzielnej nocy napaść na dwór szlachcianki. Wpadli jednak na bardzo specyficzny pomysł: ubrawszy się w stroje niemiecki, cudzoziemski, zmyśliwszy sobie mowę niemiecką, zdawając się na żołnierza szwedzkiego. Trzeba przyznać, że nawet jak na warunki XVII wieku to fortel nietypowy, zwłaszcza to używanie zmyślonego języka niemieckiego. Jak widać cel uświęcał (zbójeckie) środki…

Malarze znani i nieznani - cz. LXXI

Ostatnio sporo „siedzę” w klimatach XVII-wiecznej armii hiszpańskiej, dzięki czemu cykl „malarski” wzbogaci się o kilka wpisów. Będzie to jakiś oddech od niderlandzkich podręczników do zabaw piką i innym żelastwem.

Dziś zaprezentuje się nam Antonio de Pereda (1611-1678), który słynął z malowania martwej natury, ale i pięknych obrazów historycznych. Powyżej podziwiać możemy Odsiecz Genui, namalowaną w 1635 roku. Rzecz dotyczy hiszpańskiej wyprawy z wiosny 1625 roku, kiedy to flota hiszpańska przyszła z odsieczą Genui, oblężonej przez wojska francusko-sabaudzkie. Hiszpańskimi okrętami i przewożonymi na nich osławionymi tercios dowodził Alvaro de Bazan, drugi markiz Santa Cruz. Oficer to już wtedy nie najmłodszy (bo urodzony w 1571 roku), jednak bardzo doświadczony – przede wszystkim jako dowódca galer na Morzu Śródziemnym.

To właśnie te okręty widzimy na drugim planie, możemy na ich pokładach podziwiać groźnych weteranów hiszpańskiej piechoty. Na brzegu entuzjastycznie wita ich tłum Genueńczyków . Sam Santa Cruz, w przepięknej zbroi, wzorowanej jakoby na tej z jednego z portretów króla Filipa II,  ukazany jest w centrum. Tuż obok niego widzimy kilku oficerów hiszpańskich oraz pazia niosącego hełm swojego dowódcy.

Po lewej strony przedstawiciele rządu Republiki, na czele z dożą. Uwagę zwracają także halabardnicy (zapewne genueńscy) otaczających dożę.

Muszę przyznać, że bardzo mi się to malowidło podoba. Jak dobrze że to, jak i inne podobne dzieła, przetrwało do naszych czasów i wciąż możemy je podziwiać. Więcej Hiszpanów już wkrótce…

I jeszcze sztuka robienia tarczą

Obiecany - acz chyba ostatni na jakiś czas - album z kolekcji Rijksmuseum. Tym razem Adam van Breen (1585-1642) i De exercitie met de targe en rapier, wydane w 1618 roku. To dość znamienne, że w roku w którym wybuchła wojna trzydziestoletnia, w Zjednoczonych Prowincjach wydano podręcznik dotyczący zanikającej już formacji piechoty. Chodzi bowiem o rondasseurs, czyli piechurów walczących z tarczą. Van Breen ukazał nam tu wszystkie testowane w tym czasie przez Holendrów pomysły. Mamy więc standardowych tarczowników, którzy jeszcze w latach 80-tych XVI wieku występowali w kompaniach piechoty, potem pikinierów z tarczami, a nawet ciężkozbrojną piechotę z dużymi, wzorowanymi na rzymskich, tarczami którą przetestowano w 1595 roku na ćwiczeniach w obozie armii księcia Maurycego. Ekwipunek taki jednak nie był już raczej w 1618 roku używany na polach bitew, co najwyżej można go było spotkać w czasie licznych niderlandzkich oblężeń. Tak czy inaczej, pooglądać warto, album można znaleźć tutaj. Jak w przypadku albumów z de Gheynem, wersje kolorowane są późniejsze.

Sztuką robienia muszkietem i arkebuzem

Zgodnie z zapowiedzią, moich porządków w albumach z Rijksmuseum ciąg dalszy. Znów Jacob de Gheyn (i jego kopie), tym razem:
- musztra muszkieterska
- musztra arkebuzerska
Klasyka gatunku - zarówno w kwestii mundurologii jak i taktyki. Jutro kolejny album, acz już innego autora...

Sztuka robienia piką

W ramach porządków w moich kolekcjach online w Rijksmuseum (jak ja kocham te ich zbiory...) zrobiłem sobie osobny album z musztrą pikinierską według Jacoba de Gheyna. Jest tam też kilkanaście kopii jego pracy (jedną z nich widać powyżej), w końcu podręcznik ten drukowano w wielu krajach. Może się komuś przyda zgrupowane w jednym miejsce, idealne żeby spalić trochę kalorii po świątecznym obżarstwie. Album można znaleźć tutaj. Zapewne niedługo zrzucę do jednego albumu także i musztrę muszkieterską.

Malarze znani i nieznani - cz. LXX

W 1629 roku Fryderyk Henryk Orański zdołał – po trzymiesięcznym oblężeniu – zdobyć twierdzę ‘s-Hertogenbosch. Był to niesamowity wyczyn niderlandzkiej inżynierii wojskowej, zablokowano bowiem dwie rzeki (Aa i Dommel), wybudowano 40-kilometrową groblę, dzięki której stworzono polder i wypompowano z niego wodę. Dzięki temu można było na osuszonych bagnach, otaczających Bagnistego Smoka (jak nazywano twierdzę), poprowadzić linie fortyfikacji i doprowadzić oblężenie do finału. Nic dziwnego, że powstało sporo rycin i obrazów dokumentujących ten tryumf. Jedną z takich rycin, wykonaną przez naszego dobrego znanego Salomona Savery’ego (1594-1683) przedstawiam powyżej.

Na pierwszym planie widzimy tu grupę inżynierów i kopaczy – dzięki którym księciu udało się zrealizować tak trudną operację. Na drugim planie jazda, piechota i artyleria Zjednoczonych Prowincji, pośrodku zapewne sam książę ze sztabem. Dalej szczegóły samego oblężenia, a na miniaturach po prawej detale fortyfikacji oraz wybuch miny. Szczególnie urocza jest postać brodatego kopacza na pierwszym planie – wiadomo kto odwalił najgorszą robotę…

Edit (16/05/2017): udało się znaleźć jeszcze drugą (lewą) część ryciny, świetnie widać tam detale piechurów i jazdy niderlandzkiej.

Malarze znani i nieznani - cz. LXIX

Wieki temu zamieściłem w dwóch częściach obraz Paulusa von Hillegaerta, przedstawiający demobilizację oddziałów waargelders w Utrechcie w 1618 roku. Okazuje się, że wydarzenie to ukazał jeszcze jeden malarz. Joost Cornelisz Droochsloot (1586-1666) całe życie mieszkał w Utrechcie, więc zapewne miał okazję być świadkiem owego wydarzenia. W 1625 roku namalował więc demobilizację, w nieco innym stylu niż mistrz Paulus. Na pierwszym planie widzimy oficerów księcia Maurycego: dobrze widoczne są kolety noszone pod napierśnikami i naplecznikami. Grupa pieszych stojących przed konnym uchylającym kapelusza to zapewne przedstawiciele rady miejskiej, którzy mieli nadzorować zwijanie oddziałów. Samych waargelders widzimy z tyłu: cztery szeregi pikinierów i cztery szeregi muszkieterów, odpowiadające przepisowemu stosunkowi tych formacji w niderlandzkich regimentach. Mamy tu także sporo przykładów doboszy, oficerów (z partyzanami i halabardami). Po lewej widać ekwipunek zwiniętej kompanii: sztandar, bębny, pancerze i piki. Tego typu obrazy to bardzo ciekawe studium strojów i ekwipunku żołnierzy z tego okresu, tym bardziej że wyposażenie waargelders nie odbiegało raczej od tego u żołnierzy armii polowej. 

Siedmiogrodzka inwazja na szwedzką ziemię

Wyprawa Zygmunta III do Szwecji w 1598 roku zakończyła się porażką i de facto przekreśliła sprawy jego korony szwedzkiej.  Mało kto jednak pamięta, że już po wycofaniu się króla do Polski, wciąż bronił się jego garnizon Kalmaru, który kapitulował dopiero w maju 1599 roku. Tam pierwsze skrzypce odgrywał Władysław (Laszlo) Bekiesz, który 15 grudnia 1598 roku przedarł się z oddziałami węgierskimi do twierdzy i zasilił niemieckich najemników tworzących garnizon. W liście pisanym do Jana Kwaśniewskiego, a datowanym na 2 stycznia 1599 roku, tak oto siedmiogrodzki szlachcic opisuje walki ze Szwedami wiernymi księciu Karolowi[1].

Najpierw doszło do starcia flot:

Miałem wiatr po sobie przez całą tę noc, chcąc jednak ich tam więcej strwożyć, równo ze świtaniem (…) ruszyłem się ku nim prosto w bębny, w trąby uderzywszy, chorągwie rozpuściwszy. Którzy mnie pierwej postrzegłszy nieco się przybliżyli na strzelanie z działa, a wskoro hajduki obaczyli i iżem też prosto ku nim płynął, zaraz na dwoje się rozdzieliwszy, gdzie który mógł, po morzu się rozpierzchnęli.

Przybycie odsieczy podniosło morale kalmarskiego garnizonu, gdzie ok. 100 Niemców broniło się już tylko w samym zamku. Lądujące oddziały Bekiesza napotkały opór oblegających:

Lichom jedno na brzeg wysiadł, zaraz aż w bramę miejską rajtarowie wpadli. Harc z nimi prawie dobry mieliśmy, ale bez szkód naszych.

Hajducy połączyli się następnie z piechotą niemiecką z Kalmaru, tam kwatery na wale i po basztach im dawszy, abym tym okolicznych poddanych i mieszczanom wiele serce za naszym przyjazdem przydać mógł.

Już trzy dni po wylądowaniu, energiczny Bekiesz poprowadził kontrataki z miasta, lud Karolusów z gęstemi wycieczkami wypędziłem i wszystko spalić rozkazałem. Tak też płoty, drzewa powyrąbywaszy, zarazem tak Niemców jak o i Węgrów do poprawieniu wału miejskiego obróciłem, którą robotę za dwa dni skończyli.

Siły oblegających zasilił sam książę Karol, nadciągając z rajtarami  i z piechotą, zajmując pozycje w folwarku królewskim nieopodal miasta. Jak to pisał siedmiogrodzki oficer: ale i stamtąd gęstymi harcami i kulami ognistymi wypędziłem ich, że teraz w pół mili obóz swój mają.

Przez cztery tygodnie takich potyczek Biekiesz miał ponieść bardzo małe straty. Bóg Wszechmogący nas bronił, że nie utraciłem, jedno Niemca jednego, którego nie wiem pewnie Szwedowi li w łeb cięli (którzy mało ręcznej broni mają) czyli hajducy, bo już prawie się zmierzchło, gdy harc ustał, a drugiego Wołoszyna nieszkodliwie w nogę postrzelono.

Nic więc dziwnego, że na początku stycznie pan Władysław był pełen optymizmu, to wojsko które jest, nic nam inszego uczynić nie może, jedno żywności broni, ale i żywności mamy po dostatku, tak że chociażby nam nic nie przybyło, do dalszego obmyślenia o nas Króla JM trwać możemy. Niestety Siedmiogrodzianin nie wiedział, że on i jego waleczni żołnierze stoją już na z góry straconych pozycjach…

---

[1] Oblężeniem Kalmaru dowodził Karl Carlsson Gyllenhielm, syn Karola z nieprawego łoża. 

Każe je na pal wbijać

Kilka razy wspominałem o „małej wojnie” toczonej wokół Kamieńca po jego zdobyciu przez Turków. Z jednej strony polskie chorągwie blokujące (z lepszym lub gorszym skutkiem) Kamieniec, z drugiej zaś strony oddziały nowego ejaletu kamienieckiego – na czele z Lipkami i Czeremisami – atakowały konwoje z zaopatrzeniem, próbowały „urwać języka” i generalnie niepokoiły przeciwnika. Z czasem walki stawały się coraz to okrutniejsze, obydwie strony nie przebierały w środkach. Nader okrutny proceder obrońców opisał jeden z Polaków:

Halil Basza[1]daje po czerwonemu złotym za głowę polską, z kąd Czeremisowie wypadają, a napadłszy gdzie ludzi ścinają i na szabli głowę polską przyniósłszy, czerwony złoty odbierają, a Basza każe je na pal wbijać po rynku i ulicach. Dziwy robią ci złodzieje Lipkowie.

Można się tylko domyśleć, co stałoby się z owymi Czeremisami, gdyby wojskom polskim udało się zdobyć Kamieniec. Tak się jednak nie stało i miasto wróciło do Polski dopiero w 1699 roku, na mocy pokoju w Karłowicach.

---

[1] Dowódca tureckiego garnizonu. 

Cała naprzód ku nowej przygodzie!

Wiosna idzie, nawet w Szkocji świeci słońce i od dwóch dni nie padało mi za oknem. Niestety utknąłem z choróbskiem w domu, więc mogę sobie co najwyżej podróżować z palcem po mapie. Niezawodny Rafał Szwelicki (serdecznie pozdrawiam!) podrzucił mi właśnie coś bardzo ciekawego w takim temacie. To baza danych zatytułowana American Journeys, zawierająca liczne zapiski z wypraw odkrywczych i zasiedlania Ameryki Północnej w okresie pomiędzy XI i XIX wiekiem. Od sagi Eryka Thorvaldssona, przez zapiski Kolumba, Cartiera, Drake’a aż po pana o świetnie brzmiącym nazwisku Jedediah Strong Smith. Lektura niezwykle interesująca, bazę danych można znaleźć na stronie Wisconsin Historical Society.