Kadrinazi radzi i odradza - cz. V

Dziś w kąciku recenzji przenosimy się do drugiej połowy XVII wieku, czyli okresu gdzie nie mam aż tak dobrego rozeznania. Dobrze więc, że zapoznałem się z książką, którą będę omawiał. Chodzi mianowicie o pracę Zbigniewa Hunderta Między buławą a tronem. Wojsko koronne z walce stronnictwa malkontentów z ugrupowaniem dworskim w latach 1669-1673[1]. Jest to praca doktorska, obroniona[2] w 2014 roku na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Już na pierwszy rzut oka robi miłe wrażenie – nieco ponad 400 stron, w typowej dla NapoleonV twardej obwolucie, do tego z bardzo ładnym obrazem Mirosława Szeiba[3] na okładce[4].

Ok, przyjrzyjmy się rozkładowi pracy. Oprócz wstępu i podsumowującego zakończenia, znajdziemy tu cztery główne rozdziały, każdy podzielony na kilka podrozdziałów. Do tego pięć aneksów, min. wykazy posłów wojskowych na sejmy z omawianego okresu czy bardzo ciekawy komput armii koronnej z 1673 roku. Niezwykle przydatną rzeczą jest indeks osobowy, który pomaga w nawigacji wśród licznie wymienionych w pracy oficerów koronnych.

O czym jest sama książka? Autor omawia w niej udział oddziałów koronnych w rozgrywkach politycznych od końca panowania Jana II Kazimierza przez cały okres panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego aż do śmierci tegoż. Z jednej strony mamy tam tzw. malkontentów, skupionych wokół hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego, z drugiej zaś popierającą króla frakcję dworską, gdzie znajdziemy min. hetmana polnego koronnego Dymitra ks. Wiśniowieckiego. Widzimy wpływ armii – a przede wszystkim dowodzących nią wyższych oficerów – na życie polityczne w Polsce; używanie jej w rozgrywkach pomiędzy możnowładcami a królem.

Początkowo autor omawia sytuację końcowego okresu panowania Jana II Kazimierza, od zakończenia Rokoszu Lubomirskiego, przez zmiany w strukturze armii po zakończeniu w 1667 roku wojny z Moskwą, aż do abdykacji króla. Dalsza część rozdziału pierwszego to rozgrywki polityczno-wojskowe w okresie sejmu w 1668 i elekcji króla Michała Korybuta.

W rozdziale drugim zapoznajemy się z obydwoma stronnictwami z okresu 1669-1673. Z jednej strony autor zarysowuje ich strukturę, omawiając najważniejszych graczy reprezentujących wojsko w tych politycznych rozgrywkach. To niezwykle ciekawa sieć patronatu, klienteli i powiązanych interesów – zresztą po obydwu stronach polityczno-wojskowej barykady. Z drugiej zaś możemy się zapoznać z metodami oddziaływania na armię, gdyż autor ukazuje różnorodne mechanizmy kontroli i organizacji oddziałów – od wydawania listów przypowiednich po awanse w ramach struktur wojskowych.

Rozdział trzeci to przedstawienie głównych problemów związanych z armią koronną doby panowania Michała Korybuta. Jednocześnie autor ukazuje tu w jaki sposób obydwa stronnictwa starały się wykorzystać sytuację w walce politycznej. Tu chciałbym się zatrzymać na chwilę i pokrótce przyjrzeć się podrozdziałom, jako że rozdział ten szczególnie mnie zainteresował:

- problem finansowania armii koronnej – odwieczna bolączka wszystkich dowódców i żołnierzy na służbie Rzplitej, tu o tyle ważna że przecież mieliśmy dość nieoczekiwanie kilkuletni okres pokoju

- kwestia królewskiej gwardii nadwornej i komputowej  - to zawsze bardzo ciekawe zagadnienie, niestety z powodu braku źródeł autor musiał się skupić przede wszystkim na gwardii komputowej

- zagadnienie urzędu pisarza polnego koronnego – obsada tego stanowiska stanowiła poważna kość niezgody pomiędzy stronnictwami, jako że w omawianym okresie piastował je popierający króla S.S. Czarniecki, niechętny Sobieskiemu.

- zwinięcie rajtarii pod nazwą arkabuzerii – każdy kto zna mój blog wie, że ta tematyka bardzo mnie interesuje i cieszę się, że autor poświęcił jej (zresztą nie tylko w tym rozdziale) nieco miejsca

- oddziały pozakomputowe – pospolite ruszenie, wojska wystawiane przez samorządy lokalne, kwestia Kozaków, a także zagadnienie dotyczące armii litewskiej

W rozdziale czwartym i ostatnim, możemy prześledzić rolę jaką odegrało wojsko w kolejnych etapach walk stronnictw w okresie 1669-1673. Autor omawia tu oddziaływanie na kolejne sejmy, a także zagadnienia konfederacji wojskowych.

Tak jak w przypadku omawianej już na blogu pracy S. Augusiewicza, Między buławą a tronem… nie jest lekką lekturą przez którą przelecimy szybko ‘do poduszki’. To niezwykle pieczołowicie przygotowane studium historyczne, oparte o obszerną bazę źródłową. Naprawdę podziwiam ogromną pracę, jaką autor włożył w tę pracę, nic dziwnego że obronił doktorat z wyróżnieniem. Mimo natłoku nazwisk[5], dat i wydarzeń, czytało mi się to bardzo przyjemnie, nie czułem się przytłoczony nadmiarem informacji. Zdecydowanie jest to monografia, którą – jeżeli ktoś interesuje się XVII-wieczną polską wojskowością – należy mieć na półce. Bardzo cieszy, że młode pokolenie polskich historyków ma takich reprezentantów jak dr Hundert. Nie dziwi, że recenzenci pracy – prof. Mirosław Nagielski i prof. Janusz Odziemkowski – ocenili ją tak wysoko. Wydaje mi się, że idealnie wypełnia swoistą lukę dotyczącą organizacji armii koronnej za panowania Michała Korybuta i wpływu wojska na zagadnienia polityczne, a nawet społeczne, w tym okresie. To także bardzo ciekawy przyczynek do tego jak Jan Sobieski budował sobie struktury wojskowe – zwłaszcza wśród kadry oficerskiej – w armii koronnej.

Można zadać pytanie, czy w tych zachwytach nie mam żadnych zastrzeżeń? Jedyne co przychodzi mi do głowy to że nie jest to praca dla każdego Czytelnika. Między buławą a tronem…  to wysoce wyspecjalizowana monografia, w której próżno szukać opisów bitew, mapek starć czy opisów uzbrojenia. Nie takie zresztą było założenie autora, o czym sam napisał we wstępie. Jest to jednak drobne zastrzeżenie, wydaje mi się że przed zakupem każdy Czytelnik ma już mniej więcej wyrobione zdanie czy dana tematyka może go zainteresować.

Końcowa ocena [według rankingu: trzeba mieć – można mieć – lepiej odpuścić – zdecydowanie unikać] to trzeba mieć (mimo, że jest to, jak wspominałem, bardzo wyspecjalizowana monografia)

---

[1] Ukazała się ona w 2014 roku, nakładem wydawnictwa NapolenV.

[2] Z wyróżnieniem!

[3] http://www.szeib.pl/

[4] I to bardzo pasującym do klimatu pracy.

[5] Tu jakże przydaje się indeks.