125... albo i nie

[wpis edytowany 22 października 2015 roku, w celu dodania nowych przykładów]

Wracamy do mitów związanych z husarią – to poczytny temat, może znowu dostanę maila z pogróżkami… Dziś jedno z najciekawszych haseł związanych z ową formacją: husaria przez 125 lat nie przegrała żadnej bitwy. Opis ten dotyczy okresu 1500-1625, a ową pierwszą porażką miało być starcie pod Walmozją (Wallhof) w Inflantach.

Zacznijmy może o tego, o czym raczą zapominać internetowi apologeci husarii:  formacja ta nie wygrywała ani też nie przegrywała bitew, bo nigdy nie działała samotnie. Co prawda zdarzały się przypadki, gdy do danej szarży – będącej częścią bitwy – stawały tylko chorągwie husarii, to wciąż tylko wycinek większego starcia. Były też nieliczne przypadki, gdy w niewielkiej potyczce[1] husaria faktycznie walczyła samotnie, to jednak starcia marginalne i nie można ich nazwać bitwą. Wszystkie największe zwycięstwa zaliczane na konto husarii – żeby wymienić chociażby Kircholm, Kłuszyn, Trzciana, Chocim[2] czy Wiedeń – to efekt współdziałania różnych formacji, w tym i często mało docenianej piechoty[3].

Jak więc mamy rozumieć owe ‘nie przegrane’ bitwy husarii w okresie 1500-1625? Jaki procent armii koronnej czy litewskiej w danym starciu musi stanowić husaria, by można było uznać że to ‘jej’ przegrana bitwa? Przypatrzmy się kilku mniej czy bardziej znanym starciom z tego okresu i spróbujmy wreszcie wywalić ten mit na śmietnik historii, tam gdzie jego miejsce. Oczywiście nie będzie to żadną miarą lista wyczerpująca, zdaję sobie też sprawę, że zakorzenionego mitu nie obalę. Wypadałoby jednak podchodzić do historii własnego kraju z należytą powagą – bez tworzenia legend bez pokrycia.

I. W sierpniu 1529 roku zagon polskiej jazdy z obrony potocznej, złożony z 1000 jazdy, został rozbity przez Tatarów pod Oczakowem. Zginęło dwóch z sześciu rotmistrzów, większa część żołnierzy zginęła lub została wzięta do niewoli. Oczywiście to starcie dyskusyjne, bo nie wiemy czy w skład chorągwi jazdy walczących w tej bitwie wchodzili husarze. Pojawili się w spisach obrony potocznej w 1500 roku, jest więc możliwe że jacyś proto-husarze walczyli i pod Oczakowem. Nie będę się jednak upierał, a tylko sygnalizuję tu pewną możliwość.

II. 31 grudnia 1530 na lewym brzegu Dniestru nieopodal zamku chocimskiego, roku zgrupowanie polskiej jazdy dowodzonej przez hetmana polnego Jana Kolę stoczyło starcie z wojskami mołdawskimi. Polacy ponieśli dotkliwą porażkę, tracąc przynajmniej 20% stanu liczebnego. Jako że znaczna część walczących w tej bitwie żołnierzy należała do obrony potocznej, jest bardzo prawdopodobne, że znaleźli się tam i husarze.

III. 1 lutego 1538 roku odziały obrony potocznej poniosły klęskę w bitwie z wojskami mołdawskimi pod Seretem[4].  Polskie zgrupowanie, liczące ok. 1800 koni, w samych zabitych miało stracić 2 rotmistrzów, 60 towarzyszy i przeszło 800 pocztowych. W starciu tym na pewno brały udział chorągwie husarskie, dwie z nich wymieniane są wśród tych, które poniosły największe straty: rota Jakuba Potockiego miała stracić 2 towarzyszy i 19 pocztowych, a rota Macieja Włodka 14 pocztowych. Porażka ta odbiła się szerokim echem w Koronie i doprowadziła do zmobilizowania pokaźnych sił, które wyprawiono na Chocim.

IV. We wrześniu 1580 roku słynny zagończyk Filon Kmita prowadzi silny podjazd wojsk litewskich w okolice Smoleńska. W skład jego zgrupowania -  przynajmniej 800 jazdy i 900 piechoty -  wchodziła przynajmniej jednak chorągiew husarska[5]. Po początkowych sukcesach Kmita został zaskoczony nocnym atakiem sił moskiewskich pod wsią Nastansino. Litwini ponieśli bardzo duże straty, od całkowitego pogromu uratowała ich tylko energiczna akcja dwóch rot piechoty. Czyli mamy porażkę, mamy tam husarię – acz zapewne nie było jej za wiele.

V. Dwumecz pod Twerem w 1609 roku to bardzo ciekawe starcie. O ile pierwszą odsłonę wygrały wojska Dymitra – a jego husaria odegrała tam decydującą rolę w złamaniu jazdy szwedzko-moskiewskiej[6] - o tyle druga połowa (rozegrana kilka dni później) zakończyła się bolesną klęską oddziałów dowodzonych przez Zborowskiego. Tak tak, zaraz usłyszę, że nie byli przygotowani, nie mieli czasu stanąć w szyku, nie mieli kopii… co jednak nie zmienia, że to skrzydlaci jeźdźcy ostatecznie byli wśród uciekających[7]. Argument, że nie była to husaria polska – wszak służyła za pieniądze z kiesy Dymitra – do mnie jednak zupełnie nie trafia…

VI. O klęsce pod Sasowym Rogiem w 1612 roku pisałem już poprzednio na blogu. W kampanii brało udział 16 chorągwi husarskich, w trakcie bitwy miało jakoby zginąć aż 10 rotmistrzów husarii. Jeżeli tego starcia nie nazwiemy porażką to naprawdę nie wiem co nią może być.

VII.  Blamaż armii koronnej pod Oryninem we wrześniu 1618 roku to trochę bitwa bez bitwy. W pierwszym dniu w walkach brała jednak udział husaria, niewielka rota Aleksandra Poryckiego została rozbita przez ordyńców.  

VIII. Na wyprawę cecorską w 1620 roku hetman Stanisław Żółkiewski miał zabrać ze sobą przynajmniej 15 chorągwi husarskiej liczących blisko 2000 koni. Jak smutno skończyła się ta impreza (w dwumeczu pod Cecorą i Mohylowem) przypominać raczej nie trzeba. Ta jakże poważna przegrana doprowadziła do wybuchu wojny polsko-tureckiej, a zaangażowanie większości sił Rzplitej na froncie tureckim wykorzystali rok później Szwedzi, atakując Inflanty.  

Można oczywiście wspomnieć też o Byczynie i Guzowie, gdzie husaria walczyła po obydwu stronach. Z racji specyfiki tych bitew, pominąłem je jednak, chociaż na dobrą sprawę nic nie stoi na przeszkodzie by i je dołożyć do powyższej listy.

Apologeci husarii lubią powtarzać, jaką to uniwersalną formacją była, bo też husarz – jeżeli sytuacja nakazywała – potrafił zsiąść z konia i szturmować czy bronić twierdze. Możemy w ten sposób dodać do listy przegranych starć długotrwałą obronę Moskwy: polski garnizon kapitulujący w listopadzie 1612 roku składał się wszak w znacznej część z husarii. Hetman Chodkiewicz, próbujący bezskutecznie przyjść z odsieczą dla obrońców we wrześniu tego roku także miał pod swoją komendą liczne chorągwie husarii. A spieszeni towarzyszy husarscy nie wystarczyli by w listopadzie 1618 roku – prowadzących liczną piechotę i Kozaków – otworzyć dla królewicza Władysława Wazy bramy Moskwy.

I tak to, wieczorową porą, zebrałem kilka przykładów w kwestii jednego z moich ulubionych mitów. Husaria była jednym z najważniejszych trybów machiny wojennej Rzplitej, działającej – czasem lepiej, a czasem gorzej – w XVI i XVII wieku; bywały okresy że wręcz najważniejszym. Nie oznacza to jednak, że składała się z nadludzi którym obce były porażki, często tak dotkliwe jak i wstydliwe. Pamiętajmy też, że husarze nie walczyli sami, że nie mniejsze od husarskiego było męstwo madziarskich hajduków pod Lubiszewem w 1577 roku, drabów pod Kłuszynem w 1610 czy kurlandzkich rajtarów[8] pod Kircholmem w 1605 roku.

[edit z 22 października 2015] Bardzo charakterystyczne okazały się reakcje Czytelników portalu Historykon, który przedrukował mój wpis. Zarzucono mi (mniej lub bardziej bezpośrednio), że próbuję doszukiwać się czarnych stron polskiej historii, że podaję mało precyzyjnych informacji na temat porażek[9], lenistwo a wręcz to że nie jestem Polakiem. Niesamowity jest ten polski grajdołek, w którym mity historyczne są niczym ciasno przyklejone do ludzkich oczu klapki. Dobrze że nie wspomniałem, że gdy pisałem ten post, miałem na sobie koszulkę z wizerunkiem szwedzkiej piechoty z doby „Potopu”…

---

[1] Np. pod Poswolem w 1625 roku – chociaż tej potyczce poświęciłem osobne miejsce na blogu.

[2] Ten z 1673 roku.

[3] Pozdrawiam wszystkich znajomych hajduków i pludraków!

[4] Dzięki za wskazanie tego starcia Marku!

[5] 200-konna, samego Kmity.

[6] Acz z piechotą, z braku kopii, już nie walczono.

[7] I to spora część pieszo…

[8] Wpis bez rajtarów jest wpisem straconym.

[9] Taaa, jak zwykle wymówki w typie ‘fortele, pogoda, przeszkody, zupa była za słona…’