Dzisiejsza
recenzja będzie mocno nietypowa, dotyczyć bowiem będzie aż czterech książek.
Chodzi o mini-serię The armies and wars
of the Sun King 1643-1715, autorstwa kanadyjskiego badacza Rene Chartranda.
Tomy to (w nawiasie numer z serii ‘Century of the Soldier 1618-1721’):
- Tom I: Gwardia
(nr. 41), ukazał się w 2019 roku
- Tom II:
Piechota (nr. 50), ukazał się w 2020 roku
- Tom III:
Kawaleria (nr. 58), ukazał się w 2020 roku
- Tom IV: Wojna o
sukcesję hiszpańską, artyleria, inżynierowie i milicje (nr. 70), ukazał się w
2021 roku
Wydaje mi się
logiczne, by zrecenzować wszystkie tomy w jednym wpisie, bo są one ze sobą
połączone i w całości budują bardzo ciekawą i spójną historię wojskowości
francuskiej w okresie 1643-1715. Każdy tom ma podobną strukturę. Około 1/3
zawartości danej książki to opisy wojen i kampanii za panowania Ludwika XIV
opisanych chronologicznie, więc np. w drugim tomie autor kontynuuje tam gdzie
zakończył w pierwszym. Potem następuje opis tytułowej formacji, zwieńczony
kilkoma aneksami. Jeden lub dwa aneksy w każdym tomie to skrótowy opis armii
walczącej przeciw Francji lub wojsk sojuszniczych.
Przyjrzymy się najpierw strukturze każdego tomu, by zobaczyć jakie konflikty są opisane w poszczególnej książce i ile miejsca poświęcono tytułowym zagadnieniom.
Tom I:
- rozdziały 1-4 omawiają młodość Ludwika XIV,
objęcie przez niego tronu i pierwsze konflikty jego panowania, kończąc na
wojnie dewolucyjnej (1667-1668). Kolejne trzy rozdziały zajmują się strukturą
wyższego dowództwa w armii francuskiej. Znajdziemy tu informacje o tym jak
wyznaczano wyższych dowódców, kwestie finansowania, a nawet strojów i jednostek
przybocznych generałów. Bardzo obszerny jest tu rozdział 6, w którym autor
zamieścił biogramy wszystkich ważniejszych francuskich marszałków i generałów
doby Ludwika XIV. W rozdziale 8 możemy przeczytać o rozmaitych orderach,
przyznawanych przez króla oficerom i żołnierzom za udział w kampaniach. W
kolejnych czterech rozdziałach przechodzimy wreszcie do omawiania tytułowej
gwardii:
- rozdział 9 to
jednostki przyboczne króla, służące ‘w ramach pałacu’ (au dedans du Louvre) jak Garde du Corps czy Szwajcarzy
- rozdział 10 to
jednostki służące ‘poza pałacem’ (au
dehors du Louvre), czyli żandarmi, szwoleżerowie, muszkieterzy i konni
grenadierzy gwardii
- rozdział 11 to
piechota gwardii, czyli regimenty Gwardii Francuskiej i Gwardii Szwajcarskiej
- rozdział 12 to
pozostałe jednostki gwardyjskie, takie jak Gwardia Szkocka i gwardie członków
rodziny królewskiej.
Każda jednostka
jest opisana bardzo szczegółowo, z historią jej utworzenia, kampaniami w
których służyła, organizacją, umundurowaniem i wyposażeniem. Dodatkowo w dwóch
aneksach znajdujemy jeszcze więcej informacji o umundurowaniu jednostek gwardii
z 1692, 1698 i 1702 roku. W ostatnim aneksie mamy pokrótce opisaną armię
hiszpańską, jednego z głównych przeciwników Francji w okresie omawianym w tym
tomie.
Bardzo charakterystycznym
i mocno rzucającym się w oczy elementem książki (jak i pozostałych tomów) jest
ogromna ilość ilustracji. Mamy tu mnóstwo czarno-białych rysunków i obrazów
ukazujących starcia, generałów i (przede wszystkim) żołnierzy z omawianych
formacji. Do tego aż 32 plansze z kolorowymi ilustracjami. Pięć z nich (każda z
trzema żołnierzami) to wizerunki narysowane specjalne do książki przez Eda
Doveya, pozostałe to kolorowe ilustracje z epoki, a także XIX-wieczne ilustracje
lub kopie rysunków z epoki. Wśród nich pojawiają się także i te przedstawiające
sztandary różnych formacji. Jak już wspomniałem, w każdym tomie mamy podobną
obfitość ikonografii, a także taką samą ilość kolorowych plansz (tak jak w
pierwszym tomie, tak i w pozostałych trzech to 32 plansze, w tym 5 autorstwa
Eda Doveya), stąd też dalej będę opisywał już tylko zawartość rozdziałów
każdego tomu.
Tom II:
- pierwsze pięć rozdziałów
to wojna francusko-niderlandzka w okresie 1672-1678, z jej rozlicznymi kampaniami.
Z kolei w rozdziale 6 możemy zapoznać się z francuską polityką zagraniczną
ukierunkowaną na Turcję i rolą jaką stosunki tych dwóch krajów odgrywały w
czasie konfliktów Ludwika XIV
- rozdział 7
omawia zagadnienia finansowania wojny, ze szczególnym naciskiem na sposoby
uzyskiwania pieniędzy przez Francją, a także kwestii żołdu dla piechoty
- obszerny
rozdział 8 zajmuje się tytułową piechotą w armii Ludwika XIV. Mamy tu więc
organizację i liczebność regimentów, opis poszczególnych rang, a także formacji
pikinierów i muszkieterów
- rozdział 9 to
najemne oddziały cudzoziemskie: szwajcarskie, niemieckie i szkockie
- w rozdziale 10
autor opisał uzbrojenie piechoty: broń ręczną, muszkiety, bagnety, a także
taktykę piechoty francuskiej
- rozdział 11 to
kwestie umundurowania piechoty, sztandarów a także muzyki wojskowej
- rozdział 12 to zagadnienia
związane z obozami wojskowymi i zaopatrzeniem w ramach kampanii
Pierwszy aneks
omawia francuską walutę i miary długości we Francji. Aneks drugi to lista 728
(sic!) regimentów piechoty istniejących w czasie panowania Ludwika XIV. Kolejny
aneks omawia zagadnienia umundurowania piechoty, podając przykłady wielu
regimentów. W ostatnim aneksie mamy pokrótce opisaną armię Zjednoczonych
Prowincji.
Wszystko to z
ogromną dawką ilustracji, zwraca uwagę bardzo dużo rysunków sztandarów z epoki.
Tom III:
- zagadnienia
polityczno-wojenne zajmują tu aż osiem rozdziałów. Dowiadujemy się o odwołaniu
edyktu nantejskiego, wygnaniu hugenotów, wojnie w Irlandii w latach 1689-1691.
Głównym konfliktem opisanym w kilku rozdziałach jest wojna dziewięcioletnia
(1688-1697) znana także jako wojna z Ligą Augsburską
- rozdział 9 to
kolejne rozważania na temat finansowania wojny, tym razem ukazujące problemy z
jakimi borykały się państwa biorące udział w wojnie 1688-1697
- rozdział 10 to
opis żandarmerii (ciężkiej jazdy) i karabinierów w armii francuskiej. Mamy tu
znów historię jednostek, ich umundurowanie, wyposażenie i kampanie w których
brały one udział
- rozdziały 11-13
to kawaleria liniowa, stanowiące rdzeń
francuskiej jazdy. Przeczytamy tu o instytucji generała kawalerii, znajdziemy
podrozdziały o umundurowaniu, uzbrojeniu, koniach czy siodłach
- rozdział 14 to
dragoni, także z opisem struktury jednostek, wyposażenia, etc.
- w rozdziale 15
zapoznamy się z początkami służby huzarów w armii francuskiej, tak jak przy poprzednich
formacjach są tu informacje o organizacji, wyposażeniu i taktyce w walce
- rozdział 16 to ‘Dzikie
Gęsi’, czyli irlandzkie oddziały jakobitów, służące przy armii francuskiej w
latach 1691-1698, a później włączone bezpośrednio w skład wojsk Ludwika XIV
Pierwszy aneks
jest podobny do drugiego z tomu drugiego, jest to bowiem ogromna lista 734
regimentów jazdy, służących w latach 1643-1715. Aneks drugi i trzeci to notatki
o umundurowaniu kawalerii i dragonii w latach 1683-1714. Kolejny aneks dotyczy
oddziałów irlandzkich jakobitów, z kolei aneks piąty to jednostki hugenotów w
armii brytyjskiej. Aneks szósty omawia armię cesarską, a siódmy
brandenbursko-pruską.
Tom IV:
- rozdziały 1-11 to wojna o sukcesję
hiszpańską (1701-1714), z jej rozlicznymi teatrami działań: Niemcy, Flandria,
Włochy, Hiszpania. Część historyczno-wojenna kończy się na śmierci króla
Ludwika XIV 1 września 1715 roku
- rozdział 12 to
po raz kolejny rozważania ekonomiczne, skupione na Francji i Wielkiej Brytanii
- w rozdziale 13
zapoznamy się z zagadnieniem artylerii w armii francuskiej. Mamy tu więc typ
dział, kwestie kanonierów, ich wyposażenia i umundurowania
- rozdział 14 to
inżynierowie i fortyfikacje. Oczywiście nie mogło tu zabraknąć Vaubana i jego
pomysłów, autor zamieścił też bardzo przydatny słownik terminologii związanej z
fortyfikacjami
- w rozdziale 15
mamy informacje o lokalnej strukturze dowodzenia w ramach francuskich
prowincji, korpusie kadetów i nieco nietypowych jednostkach lekkiej piechoty
- rozdział 16
omawia rozbudowaną strukturę lokalnej
policji (constabulary) tak w prowincjach jak i w miastach, a także zajmuje się
zagadnieniem dyscypliny wojskowej
- rozdział 17 to
kolejna ciekawostka, czyli drobne jednostki rezerwowe, opłacana ze skarbca
królewskiego lub bezpośrednio przez miasta, służące jako symbol władzy
królewskiej w wielu fortach i miastach
- w rozdziale 18
mamy nieco informacji o kapelanch wojskowych i służbie medycznej
- rozdział 19 to
rodziny żołnierzy towarzyszące armii
- rozdział 20
omawia kwestie zaciągu wojsk najemnych i poboru krajowego
- w rozdziale 21
znajdujemy obszerną listę milicji lokalnych i miejskich, ich organizacji, liczebności
i przywilejów. Mamy tu także informacje o formacjach obrony wybrzeża
W aneksie
pierwszym autor omawia armię hiszpańską Filipa V, w drugim ODB armii francuskiej
i hiszpańskiej w 1706 roku. Z kolei w trzecim mamy informacje o armii
portugalskiej.
Trochę się rozpisałem,
ale wydaje mi się, że warto wiedzieć co można znaleźć w poszczególnych tomach.
Autor oparł swoje badania zarówno o materiały źródłowe jak i opracowania, co
ciekawe w bibliografii (na końcu tomu IV) krótko skomentował każdą książkę,
której użył w czasie pisania swojej pracy. Muszę przyznać, że bardzo odpowiada
mi sposób narracji Chartranda, jest czytelny i autor zachowuje balans pomiędzy
własnymi rozważeniami i cytatami ze źródeł. W tych czterech tomach otrzymujemy
bardzo dokładną historię francuskiej wojskowości dobry Ludwika XIV, gdzie każdy
może znaleźć coś ciekawego: od opisu kampanii, poprzez zagadnienia organizacji armii
po kwestie mundurów czy sztandarów. Podział na cztery tematyczne tomy wydaje
się logiczny i pozwala na skupienie się na wybranych formacjach, jednocześnie
poświęcając sporo miejsca kolejnym konfliktom, zapewniając ciągłość narracji. Wielu
czytelnikom przypadnie do gustu bardzo bogata warstwa ikonograficzna, z ogromną
ilością ilustracji w każdym kolejnym tomie. Należy jednocześnie pamiętać, że
znaczna część z nich powstała w XIX wieku, stąd też mogą tam występować pewne
nieścisłości. Nie zmienia to jednak faktu, że wszystkie cztery tomy stoją na
bardzo wysokim poziomie merytorycznym.
Ocena w rankingu
blogowym [trzeba mieć – można mieć –
lepiej odpuścić – zdecydowanie unikać] to oczywiście trzeba mieć. Jeżeli ktoś jest zainteresowany armią francuską czy wojnami
z okresu Ludwika XIV, to prawdopodobnie nie znajdzie w języku angielskim
lepszego opracowania tematu. Każda formacja jest tu dokładnie opisana, nie brak
szczegółów dotyczących organizacji czy umundurowania nawet mniej znanych
oddziałów. Blisko 1000 stron bardzo przydatnej lektury.
